Over de archiefvormer
De oudste vermelding van Rosmalen stamt uit 815. Een ‘volle hoeve met weiden en in het bos zes varkens’ in ‘Rosmalla’ werd geschonken aan de abdij van Lorsch. Het duurt bijna 500 jaar tot Rosmalen opnieuw vermeld wordt. Hertog Jan II van Brabant verkocht in 1300 een aantal gemeenschappelijke gronden aan inwoners, waaronder die van Rosmalen. Deze uitgifte van de ‘gemeijnt’ vormde de basis voor het mogen hebben van een eigen bestuur. Rosmalen kreeg een schout en schepenen. Diezelfde hertog Jan II stelde in 1309 het waterschap van de polder van der Eijghen (Eigen) in. Dat waterschap was (onder andere) nodig om Rosmalen leefbaar te houden. De inwoners waren afhankelijk van de landbouw, maar de grond was daarvoor eigenlijk niet geschikt. Er moest verbouwd worden op arme zandgrond, die ook nog eens regelmatig onderliep als de Maas overstroomde.
Bestuurlijk viel Rosmalen onder het kwartier Maasland van de Meierij van ‘s-Hertogenbosch. In 1505 werden Rosmalen en een aantal andere dorpen in pand uitgegeven door Filips de Schone. Daardoor werd Rosmalen een zogeheten heerlijkheid; bepaalde overheidsrechten waarvan het recht op rechtspraak het belangrijkste was gingen daarbij over op een andere heer dan de hertog. Lang bleef Rosmalen geen zelfstandige heerlijkheid. Zes jaar later werd er ingelost door ’s-Hertogenbosch ‘tot behoeff ons genedigs heren’. De stad profiteerde hiervan, omdat voortaan de belasting op bepaalde goederen aan de stad toe zou vallen.
Rosmalen bestond uit meerdere buurten. De 18e-eeuwse kohierlijsten vermelden de volgende buurten, die we uiteraard op verschillende manieren gespeld aantreffen: Heesendt, Cruijsstraet, Vliertse Straet en Sprockelbos, Het Cattenbos en Kerkenhoek, Moolenhoek, Heijnis, Molestraet, Mallis Camp, Varkenshoek en Hinthum.
Rosmalen was, zoals zoveel dorpen, kwetsbaar en kon zich niet of nauwelijks verdedigen tegen machtspolitieke ontwikkelingen. Wanneer soldaten ’s-Hertogenbosch niet in konden, was Rosmalen al snel het slachtoffer. In 1512 werd het dorp zelfs platgebrand door de Geldersen, toen dezen er niet in geslaagd waren om ’s-Hertogenbosch in te nemen. Na het einde van de Brabantse en Gelderse oorlogen in 1543 bleef de situatie onstabiel. In 1794 kwam de regio onder Frans bewind, dat eindigde in 1815.
Rosmalen werd regelmatig getroffen door natuurrampen en epidemieën in de periode die dit archief beslaat. In 1529-1530 heerste de Engelse zweetziekte en in 1781 de Rode Loop. In 1719 was het extreem droog en heet, en stierf vrijwel al het vee door een besmettelijke ziekte. Er waren overstromingen in 1658, 1712, 1740, 1757 en 1799. In 1767 richtte noodweer grote schade aan.
Geschiedenis van het archief
In 1784 werd er een inventaris aangelegd van alle registers, charters en papieren die zich in de gemeentekom, secretarie en dingbank van Rosmalen bevonden, naar aanleiding van een resolutie van de Raad van State uit 1753. Die werd bijgewerkt tot 1800. In 1800 werd er een lijst gemaakt van de archieven, boeken en papieren op de secretarie, naar aanleiding van een besluit door het Uitvoerend Bewind.
In 1826-1827 werd er een nieuw raadhuis gebouwd, waar het archief werd ondergebracht. Er waren inventarissen van beschikbaar. De laatste contemporaine inventaris stamt uit 1852. In 1867 brak er brand uit in de buurt van het raadhuis. Het archief is blijkbaar -bij het in veiligheid brengen- door elkaar geraakt. Archivaris Bolsius uit Oss werd gevraagd om het archief weer op orde te brengen. Het maken van een nieuwe inventaris vond de gemeenteraad te duur, blijkt uit het jaarverslag van de algemene toestand van Rosmalen uit datzelfde jaar.
De archieven van Rosmalen werden in 1980 opgenomen in het Streekarchivariaat Maasland. In 1989 werden ze vanwege een nieuwe gebiedsindeling overgedragen aan Streekarchivariaat Langs Aa en Dommel. Door de gemeentelijke herindeling in 1996 hield Rosmalen op te bestaan als zelfstandige gemeente. De archieven werden daarom ondergebracht bij Stadsarchief ’s-Hertogenbosch. Tegenwoordig maakt het Stadsarchief deel uit van Erfgoed ’s-Hertogenbosch, een afdeling van de gemeente ’s-Hertogenbosch.
In 1996 maakte Jan Mikkers een toegang op een derde gedeelte van het archief. Hij verwijst naar een inventarisatie door Hanssen. Er is op verschillende momenten door verschillende personen aan de inventarisatie, of voorbereiding daarop, van het archief gewerkt. Bij het Stadsarchief waren dat Valentijn Paquay en Marieke Klomp. Tussen 2017 en 2023 heeft Lianne van Beek met tussenpozen aan de inventarisatie gewerkt, wat heeft geresulteerd in deze inventaris.
Er zijn een viertal inventarisnummers aangeduid als deel van een supplement, maar de precieze herkomst is niet duidelijk. Er zijn in de loop der tijd ook andere aanwinsten gedaan. Die zijn aangeduid in de NB’s.
In 2021 werd via de Heemkundekring Rosmalen archief aangeboden dat duidelijk deel uitmaakt van dit archief en van archief 0474 Dorps- en gemeentebestuur Rosmalen, 1810-1932. Het bleek rond 1975 bij de verhuizing van het gemeentehuis door kinderen meegenomen te zijn.
Verantwoording van de bewerking
Het bleek niet haalbaar de oorspronkelijke ordening van het archief te achterhalen. Deze ordening was al verstoord in de 19e eeuw. Een en ander werd aanzienlijk bemoeilijkt door restauraties op verschillende momenten in de laatste decennia van de twintigste eeuw. Hierbij zijn stukken uit hun context gelicht en met potlood genummerd, maar er is geen lijst bewaard gebleven waarin bijgehouden is welk stuk uit welk dossier kwam. Die losse stukken hebben daarom veelal hun eigen beschrijvingen gekregen, zodat ze in ieder geval vindbaar zouden zijn.
Enkele inventarisnummers waren al door Mikkers ondergebracht in archief 0001 Stadsbestuur ’s-Hertogenbosch, 1262-1810. Er zijn ook stukken aangetroffen die uit de periode na dit archief stammen, die zijn toegevoegd aan 0474 Dorps- en gemeentebestuur Rosmalen, 1810-1932. Andere stukken bleken onder 0508 Parochie Sint-Lambertus te Rosmalen, 1712-2019 en 0925 Dorpsbestuur Nuland, 1583-1814 te horen berusten.
Er is voor gekozen het archief verder zoveel mogelijk intact te laten. Het is mogelijk dat u stukken aantreft die eigenlijk zouden moeten berusten onder 0466 Schepenbank Rosmalen, 1580-1811, bij het archief van de armmeesters horen of ook bij het Brabants Historisch Informatiecentrum, 7421 Polder van der Eigen, 1309-1942 ondergebracht zouden kunnen worden.
De inventarisnummers uit de inventaris van Mikkers zijn omgenummerd. In de bijlage treft u een concordans aan. In een enkel geval zijn de oude inventarisnummers gesplitst. Het komt ook voor dat inventarisnummers juist verrijkt zijn met aanvullende documenten.
Aanwijzing voor de gebruiker
Het archief is volledig openbaar. Toch zijn niet alle stukken zondermeer te raadplegen. Dit heeft te maken met de materiële toestand waarin deze stukken zich bevinden. In de inventaris staat aangegeven welke stukken niet raadpleegbaar zijn. Mocht u deze toch willen inzien, neemt u dan contact op via erfgoed@s-hertogenbosch.nl.
Literatuur
- Creij - van Kasteren, Wilma van, Tiny Kappen en Martien Veekens eds., Rosmalen 1200. Brug tussen Maasland en Hertogstad (Rosmalen 2016).
- Mikkers, J.C.M., Inventaris Dorps- en gemeentebestuur Rosmalen, 1811-1932 (’s-Hertogenbosch 1996).
- Mikkers, Jan, Inventaris van het oud archief van Rosmalen (1996).
- Redactie Rosmalla, ‘Zeer bijzondere schenking’, Rosmalla 31.2 (2021) 22.
Ga naar de homepage van Erfgoed 's-Hertogenbosch