NV Papierindustrie J. Cahen en Max Cahen als persoon te ’s-Hertogenbosch, 1925-1993, 1925-1993

De collectie Cahen is op diverse momenten naar het Stadsarchief gekomen. In oktober 2008 is besloten om alle zes eenheden onder te brengen in één toegang, omdat bleek dat zij allen door één man zijn samengebracht: Max Cahen. Er is echter binnen deze collectie wel een onderscheid gemaakt tussen de stukken die Max Cahen als privé persoon en als directeur van de NV Papierindustrie J. Cahen opmaakte en ontving.

De zes bestanden zijn dus tot één bestand gemaakt, de nummering is dan ook aangepast. Er heeft omdozing en opberging in zuurvrije mappen plaatsgevonden. Er is een concordans aangelegd, die deel uit maakt van deze toegang. 

Een aantal stukken uit het bedrijfsarchief is vanwege brandschade opgedaan in 1944 niet raadpleegbaar: 26/27, 56, 102, 607, 655, 663, 674, 677/678, 683, 686/687, 696/697, 702/705, 708/720, 732, 736, 739, 745/752, 757/761 en 763.

Foto’s van grafzerken van begraafplaatsen buiten ’s-Hertogenbosch en hun beschrijvingen zijn in 2009 overgedragen aan het Joods Historisch Museum te Amsterdam. 

Bij drie van de zes aanwinsten is indertijd een inleiding verschenen, die hieronder met enkele detailcorrecties integraal zijn weergegeven.

R.C. Hage, februari 2009

2.1 Inleiding

In 1862 werd de Firma Cahen als eenmanszaak opgericht. Het bedrijf richtte zich op het fabriceren van papieren zakken. Het bedrijf groeide gestaag en in 1885 traden de zonen van de oprichter Jonas Cahen, Ferdinand en Isidoor, toe als firmanten. In 1903 vestigde de fabriek zich in het nieuw gebouwde pand aan de Grobbendonckstraat/Havensingel. Na het overlijden van Isidoor Cahen in 1923 werd een commanditaire vennootschap opgericht. Tot commanditair vennoot werd zijn zoon de heer F. Cahen benoemd. Na het overlijden van Ferdinand Cahen in 1938 werd de Naamloze Vennootschap Papierindustrie J. Cahen opge­richt. De weduwe van de in dat jaar overleden heer F. Cahen, mevrouw L.J. Cahen-Hartog, werd hiervan vennoot en de heer Ir. Max Cahen directeur. Tot aandeelhouders van de NV J. Cahen werden Mw. L.J. Cahen-Hartog, Ir. Julius Cahen, Mr. Ella Cahen en Ir. Max Cahen benoemd. De productie van verpakkingsmateri­aal vond plaats in de fabriek aan de Grobbendonckstraat 21-31. 

De Tweede Wereldoorlog veroorzaakte in alle opzichten een breuk.

In 1940-1941 werden verschillende pogingen van buiten onderno­men het bedrijf te "Ariseren". Twijfelachtige personen dienden zich aan om er als "redder" zelf beter van te worden. Op 22 oktober 1941 werd het bedrijf onder Duits beheer gesteld. Als bewindvoerder (Verwalter) trad H. Cornel uit Solingen op: "Der stellvertretender Treuhänder". 

Reeds spoedig werd de "Niederländische Aktiengesellschaft für Abwicklung von Unternehmungen" te Den Haag gerechtigd tot het vervreemden van de NV. Papierindustrie J. Cahen. In de loop van 1943 kocht H. Cornel de aandelen van de firma Cahen op. De aandelen konden echter niet geleverd worden, daar Ir. M. Cahen deze had vernietigd. In januari 1944 richtten de Duitsers de Papierindustrie H. Cornel & Co op, welke alle activa overnam voor een koopsom van fl. 100.000,=. Als procuratiehouder trad toe N.van Zandwijk, welke reeds onder de heer Cahen deze post bezette. In januari 1945 kreeg Van Zandwijk zijn ontslag, door zijn houding in de oorlog.

De directeur, Ir. Max Cahen, was in oktober 1941 reeds gedwongen uit te treden. In juni 1943 werd hij gearresteerd en in concentratiekamp Vught gevangen gehouden en vervolgens op transport gesteld naar kampen in Silezië. In de omgeving van Auschwitz werd de heer Cahen onder meer tot dwangarbeid gedwongen voor de Duitse firma's Telefunken en Hagenuk. In het voorjaar van 1945 werd hij bevrijd en na verblijf in enkele hospitalen arriveerde hij in juni 1945 in Nederland. Zijn vrouw en kind vond hij weer terug, doch vele verwanten en vrienden waren omgekomen. Zijn moeder, medeaandeelhouder van de onderneming, bleek in het Concentratiekamp Sobibor te zijn vermoord.

Het bedrijf verkeerde in deplorabele toestand. In oktober 1944 vond een bombardement op 's-Hertogenbosch plaats, dat het pand aan de Grobbendonckstraat verwoestte. Bijna het gehele machinepark alsmede een groot gedeelte van de administratie gingen verloren. Het kapitaal bleek door de bezetter ontvreemd te zijn, daarnaast was door Cornel een tweede hypotheek afgesloten voor fl. 10.000.

De heer Cahen moest van de grond af het bedrijf weer opbouwen. Tijdelijk onderdak vond het bedrijf in het pand van de firma P. de Gruyter aan de Orthenstraat 14, waarbij ook gebruik kon worden gemaakt van drukmachines van de levensmiddelenfabrikant. In 1949 kon een industriehal van de NV. Mij.tot Exploitatie van Industriegebouwen aan de Papierstraat worden betrokken.

Vele en vruchteloze pogingen werden ondernomen - onder meer bij het Commissariaat Oorlogsschade en de Schade Enquête Commissie - om (voldoende) herstelbetalingen en schadeloosstellingen te verkrijgen. Verhaal op Verwalter Cornel was niet mogelijk. Vergoedingen voor gederfde rente werden niet uitgekeerd, wel eiste de Herstelbank rentebetalingen voor de gedwongen geldleningen om het bedrijf weer enigszins op gang te brengen. Een gewonnen proces tegen het Ministerie van Financiën, resulteerde uiteindelijk in juli 1960, vijftien jaar na de oorlog, in een uitkering voor geleden oorlogsschade. 

Officieel bestond tot het voorjaar van 1952 de Firma Heinrich Cornel en Co., nog steeds op papier, bestuurd door de Stichting tot Bestuur en Vereffening van Rechtspersonen te 's-Gravenhage. Vanaf 28 april 1952 vervulde de Stichting Beheer, Bestuur en Toezicht Rechtspersonen te 's-Gravenhage deze taak. Tenslotte werd de Firma Cornel en Co. op 26 maart 1957 geliquideerd.

Met ongelooflijk veel energie, balancerend langs de rand van het faillissement, werd in de jaren '50 aan het bedrijf gebouwd. De aandacht van het bedrijf verplaatste zich van de fabricage van zakken voor o.m. de levensmiddelenindustrie naar het ontwerpen van machines voor het in register monteren van buigzame drukvormen op drukcilinders. Onder leiding van Ir. M. Cahen werden verschillende types van de zgn. "Regiflex" machines ontwikkeld.

(Een van deze succesvolle machines werd in 1958 geschonken aan de School voor de Grafische Vakken te Amsterdam) De firma J. Cahen richtte zich niet alleen op de binnenlandse markt, doch in de vroege jaren '50 werden vakbeurzen in het buitenland bezocht en contacten gelegd met fabrikanten van verpakkingsmateriaal over alle continenten. 

De aandelen van Julius Cahen, die in Israël woonde, werden door de heer Max Cahen verkregen.

Het bedrijf ontwikkelde zich in de jaren zeventig en tachtig voorspoedig. Op 22 december 1972 werd de Naamloze Vennootschap in een Besloten Vennootschap omgezet. In 1988 trok de heer M. Cahen zich terug uit het bedrijf en werd opgevolgd door de heer H.J. Pouwels. Als commissarissen traden de heer Joël Cahen - een zoon van M. Cahen - en de heer Alexander H. Wertheim, de echtgenoot van dochter Truus Cahen, toe. 

2.2 Het archief

Het archief beslaat de periode 1925-1988 en bevat onder meer gegevens over de bedrijfsvoering, boekhouding en ontwerpen van de Regiflex-machines. Correspondentie met binnenlandse ondernemingen nemen een grote plaats in: van Indonesië tot Venezuela werden machines van de Firma Cahen beproefd.

Uit de oorlogsjaren zijn - ondanks het bombardement van oktober 1944 - gegevens beschikbaar. Een beeld over de bedrijfsvoering door Cornel & Co. in deze periode is desondanks mogelijk. Stukken betreffende de aanspraken van de Firma Cahen op "rechtsherstel" en schadevergoedingen na de oorlog zijn prominent aanwezig. 

De omvang van het archief bedraagt ca. 11 meter.

In het "Archief van de Heer M. Cahen" dat 11 nummers omvat en in het Stadsarchief bewaard wordt, bevinden zich eveneens stukken die een beeld geven van de activiteiten van de firma Cahen.

2.3 Toegankelijkheid

Van de gehele collectie is een gerubriceerde plaatsingslijst gemaakt door R. Hage. Niet toegankelijk zijn - wegens de slechte materiële toestand - de archivalia die bij de brand, volgend op het bombardement van oktober 1944, veel schade hebben geleden. De nummers 20-22, 25, 29, 36-37, 44-64, 68, 70-76, 79-80, 82, 142-143, 147, 152, 153, 164-171 hebben ernstige schade door de brand van 1944 geleden en zijn niet toegankelijk.

A. Vos, maart 1991

In 1999 schonk mevrouw H. Cahen-Elion, weduwe van Max Cahen (1911-?), de aantekeningen en papieren van wijlen haar echtgenoot aan het Stadsarchief. Dit materiaal sluit goed bij het bedrijfsarchief Cahen en het archief van de Joodse Gemeente, bestanden die zich al geruime tijd op het Stadsarchief bevinden.

De collectie bevat veel aantekeningen en documentatie over de geschiedenis van de Joden in 's-Hertogenbosch en Noord-Brabant. Interessant zijn de verhalen over zijn jeugd, de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog en over Joden die hij persoonlijk gekend heeft. Deze verhalen en daarbij behorende aantekeningen zijn bijeen geplaatst. Van enkele ervan bevindt zich een versie in de bibliotheek van het Stadsarchief (zoek in BIBLICAT onder 'Cahen'). Hier bevinden zich ook zijn "memoires" over de periode 1939-1945, tijdens welke dhr. Cahen verbleef in het concentratiekamp Vught en het vernietigingskamp Auschwitz. Bijzonder veel energie stak dhr. Cahen in het beschrijven, fotograferen en documenteren van grafzerken op Joodse begraafplaatsen in Noord-Brabant. Mede doordat hij goed thuis was in het oude Hebreeuws en de Joodse begrafenisrituelen raakte hij ook betrokken bij soortgelijke projecten in andere provincies.

In april/mei 1999 is het materiaal geordend, waarbij alleen dubbelen zijn verwijderd. Een strikte scheiding tussen archief en collectie bleek niet mogelijk. De stukken zijn ontijzerd en verpakt in zuurvrije dozen, portefeuilles en omslagen. 

Ton Kappelhof

3 mei 1999

In 2003 verwierf het stadsarchief een aanvulling op het archief van N.V. J. Cahen te ’s-Hertogenbosch. De stukken beslaan de periode 1957-1992.

De aanvulling bestaat grotendeels uit instructies voor diverse apparatuur zoals die door N.V. J. Cahen werd vervaardigd. Deze instructies gaan soms vergezeld van tekeningen en zijn in diverse talen beschikbaar. Verder is een aantal ‘cliëntendossiers’ overgedragen. Deze dossiers bestaan uit financiële correspondentie met diverse bedrijven in het buitenland waaraan N.V. J. Cahen apparatuur had geleverd.

Bij het maken van deze plaatsingslijst is uitgegaan van de beschrijvingen op de originele enveloppen. Deze enveloppen zijn tijdens het toegankelijk maken ingepakt in standaard archiefdozen met bijbehorende omslagen. 

M. Brummans.

Concordans Max Cahen privé

Concordans Collectie Cahen

Concordans NV Cahen

Concordans NV Cahen aanvulling