Inventaris van de Collectie betreffende: Scherpschuttersvereniging Eendracht maakt Macht te ’s-Hertogenbosch, het daaruit gevormde Korps Koninklijke Scherpschutters van ’s-Hertogenbosch; en het Centraal Comité van de Nederlandse Weerbaarheidsbond
Inleiding
Naar aanleiding van een oproep van de koning tot vrijwillige wapening werd door een aantal burgers op 1 oktober 1866 te ’s-Hertogenbosch opgericht de Scherpschuttersvereniging Eendracht maakt Macht. Deze vereniging had als doel: oefenen in de wapenhandel opdat haar leden een werkdadig aandeel konen nemen in de verdediging van de vaderlandse grond en van de troon, tegen elke vijand van buiten.
Bij K.B. van 12 mei 1867 (SB no. 49) werden een aantal regels vastgesteld voor verenigingen die tot doel hadden om door vrijwillige oefening in de wapenhandel en bijzonder in het schieten ’s lands weerbaarheid te bevorderen. Aan zulke verenigingen van meer dan 10 personen, met toestemming van de koning opgericht of deze later verkregen hebbend, werd bescherming en medewerking van staatswege verleend. Als de leden zich tot een korps vormden dan benoemde de koning de commandant en verdere officieren. Elke met koninklijke toestemming bestaande vereniging, als korps of burgerlijk ingericht, kon gratis munitie van het Rijk krijgen voor schietoefeningen.
De Bossche vereniging kreeg bij K.B. van 28 juli 1867 genoemde Koninklijke erkenning en was daarmee de 2e vereniging van dien aard in Nederland. De vereniging droeg een geheel burgerlijk karakter totdat in de vergadering van 20 december 1868 besloten werd uit haar een korps te vormen en dit op militaire voet in te richten. Het uniform van het korps werd koninklijk goedgekeurd. In april 1869 is door Willem III het beschermheerschap van “Eendracht maakt Macht” aanvaard. Bij K.B. van 13 juni 1870 zijn de statuten goedgekeurd. Tijdens het bezoek van de koning aan ’s-Hertogenbosch werd op 6 september 1870 het korps door Willem III benoemd tot “Korps Koninklijke Scherpschutters van ’s-Hertogenbosch”.
Kort na de oprichting van de Bossche vereniging, nl. op 22 oktober 1866 was door een aantal dergelijke verenigingen de Nederlandsche Weerbaarheidsbond opgericht, met als bestuur het zogenaamde Centraal Comité. Dit Comité zetelde in Utrecht. De Bossche vereniging Eendracht maakt Macht was bij deze Bond aangesloten; vanaf het begin of kort daarna. Ook de Weerbaarheidsbond voerde (o.a.) als spreuk “Eendracht maakt Macht” (zie de in deze inventaris vermelde plaat, en Historische Verz. Schutterij no 190).
De wedstrijden van de Nederlandse Weerbaarheidsbond vonden plaats op gezag van de koning en stonden onder zijn bescherming.
De Bossche vereniging genoot subsidie van de gemeente. Het aantal leden schommelde meestal rond de honderd, het korps telde enige tientallen leden minder. De commandant en officieren van het korps werden bij K.B. benoemd. In oktober 1976 besloot men voortaan geen personen meer tot lid van het korps aan te nemen die werkelijke dienst bij de schutterij waren.
Eendracht maakt Macht nam deel aan door de Weerbaarheidsbond uitgeschreven wedstrijden, en aan andere. In 1880 werd door de koning aan het Centraal Comité van de Nederlandse Weerbaarheidsbond de wenk gegeven om in plaats van nationale wedstrijden provinciale te houden. De eerste daarvan vond plaats in Noord-Brabant, en wel in ’s-Hertogenbosch van 22-25 augustus 1880. (Gedrukt programma hiervan aanwezig in de bibliotheek Hd 587; voor een prijs op deze wedstrijd behaald zie Historische Verzameling Schutterij no. 190).
Tot 1879 oefende Eendracht maakt Macht in de zomer 2 keer per week op de schietbaan bij de Boterweg te Hintham, maar over het gebruik van deze baan ontstond ruzie met de Scherpschuttersvereniging gevormd uit de dienstdoende schutterij. In april 1880 is deze schietbaan door B&W gesloten wegens gevaar voor de omgeving. Eendracht maakt Macht gaat ten gevolge daarvan snel achteruit maar na het gereedkomen in 1885 van de gemeentelijke schietbaan op het Fort Orthen, waarvan de vereniging het medegebruik krijgt, volgt een opleving.
In 1906 krijgt de vereniging, ondanks de naderende opheffing der schutterij, toestemming om genoemde schietbaan voorlopig te blijven gebruiken (correspondentie B&W 1906 nrs. 2602 en 2781).
Eendracht maakt Macht bestond zeker nog in 1910, zoals blijkt uit de correspondentie over een geschil tussen de scherpschuttersvereniging gevormd uit de voormalige dienstdoende schutterij en de kort tevoren opgerichte scherpschuttersvereniging “Prinses Juliana ”betreffende een schema voor het schieten te Orthen (archief scherpschuttersvereniging d.d. schutterij inv. No 34).
Volgens genoemd K.B. van 28 juli 1867 moest elk jaar in januari het bestuur van een met toestemming van de koning bestaande (weerbaarheids)vereniging een verslag avn de toestand der vereniging bij de burgemeester indienen. Deze behoorde de verslagen via de provincie aan het Ministerie van Oorlog te zenden.
In de collectie bevinden zich twee gedrukte 5-jarige verslagen van Eendracht maakt Macht, nl. over 1866-1871 en 1872-1876. Deze zijn ook als bijlage opgenomen bij de gedrukte gemeenteverslagen, waarbij zich eveneens het verslag over 1882-1886 bevindt. Ook in andere gemeenteverslagen wordt af en toe aandacht besteed aan Eendracht maakt Macht. Een (geschreven) verslag over 1877-1881 bevindt zich in de correspondentie van B&W over 1882 (no. 216).
Gegevens over Eendracht maakt Macht zijn verder o.a. te vinden in:
- collectie van Gulick-Luckx (i.h.b. inv. no’s 25, 28 en 31.
- J.W.R. v. Gulick was voorzitter (later ere-voorzitter) van de vereniging en van 1869-1873 commandant van het korps;
- Persoonlijk archief van J.V.J. v.d. Steen (erelid);
- Adresboekjes van ’s-Hertogenbosch.
Zie voor de Weerbaarheidsbond voorts Hist. Verz. Sch. No. 335: catalogus Hist. Verz. Sch. Amsterdam, o.a. boeken no. 743, idem 1e suppl. No. 582a, prenten no’s 341-345, 347, penningen no’s 93 en 139.
Beschrijving van de Collectie
Op het stadsarchief en bij het Noordbrabantse Museum zijn een aantal bescheiden en voorwerpen aanwezig van Eendracht maakt Macht en van het Centraal Comité van de Nederlandse Weerbaarheidsbond.
Op het Gemeentearchief van Utrecht berust het (grootste deel van het) archief van het Centraal Comité, lopend over 1865-1890. De inventaris ervan is uitgegeven in: Gebundelde inventarissen dl. 1 (utercht 1968) p. 29-33 (zie bijlage).
Bij de in ’s-Hertogenbosch berustende stukken is het soms niet duidelijk of ze afkomstig zijn van de Bossche vereniging of van het Centraal Comité. Dit komt o.a. omdat beide verenigingen de spreuk “Eendracht maakt Macht” voerden (zie de inleiding)
De meeste stukken zullen uit dezelfde bron afkomstig zijn, maar deze is nog niet achterhaald.
Eer is een kans dat ze verzameld zijn t.b.v. de Historische Verzameling der schutterij, maar de vraag is dan waarom ze niet opgenomen zijn in de catalogus en waarom sommige stukken blijkbaar al in 1925 in bruikleen zijn gegeven aan het Noordbrabants Museum.
Ook in de correspondentie van de conservator van de Historische Verzameling wordt geen melding gemaakt van de stukken.
Het is niet uitgesloten dat de stukken van het Centraal Comité in ’s-Hertogenbosch terecht zijn gekomen via een bestuurslid van beide verenigingen. Zo was L.G.P. Max sinds 1875 (en zeker nog in 1894) voorzitter van Eendracht maakt Macht, sedert 1875 commandant van het korps en sinds 1881 bestuurslid van het Centraal Comité, o.a. als penningmeester. In het dagelijks leven was hij werkzaam op de provinciale griffie en tevens ca. 1885 “archivaris voor de provincie” aldaar. Hij is in ’s-Hertogenbosch in 1903 overleden.
In 1988 is een correspondentieregister overgedragen aan GA Utrecht (nu Het Utrechts Archief).. De hier beschreven stukken bevinden zich bij het Stadsarchief te 's-Hertogenbosch.
Ga naar de homepage van Erfgoed 's-Hertogenbosch