Kerkenraad van de Nederlandse Hervormde Gemeente te ’s-Hertogenbosch, 1629-1997

Reeds in de zestigers jaren van de zestiende eeuw tracht de Reformatorische (Calvinistische) beweging ook in ’s-Hertogenbosch vaste voet te krijgen door het vestigen van een consistorie.

Zoals in vele plaatsen in Nederland heeft in deze stad in 1566 (augustus en oktober) de beeldenstorm gewoed, zelfs heviger dan elders.

De Reformatorische beweging treedt in de zeventiger jaren opnieuw openlij naar voren, het consistorie draagt dan de schuilnaam “l’arbre au bois”. Echter in 1579 heeft het Spaanse gezag en dat van de Rooms-Katholieke kerk zich krachtig bevestigd. Deze toestand consolideert zich tot de verovering van de stad in september 1629 door het leger van de Generaliteit (Frederik Hendrik), waardoor de Gereformeerde kerk kans ziet zich definitief te vestigen in ’s-Hertogenbosch in een vestiging van een Gereformeerde gemeente in de stad (oktober 1629).

Van de voornoemde consistories in de zestiende eeuw zijn geen archiefbescheiden bekend.

De Kerkeraad (in de ruime zin) omvat de volgende colleges:

1. de Kerkeraad (in enge zin). Dit is het college van predikanten en ouderlingen. Vanaf 1818 noemt het college zichzelf “Speciale kerkeraad”, vanaf 1852 “Bijzonder kerkeraad”. Het is slechts de naam die verandert. Dit college wordt in de inventaris “Kerkeraad” genoemd.
2. de Brede Kerkeraad. Dit is het college van predikanten, ouderlingen en diakenen, welk college vanaf 1852 officieel de Algemene Kerkeraad wordt genoemd.
3. de Breedste Kerkeraad. Dit is het college van predikanten, ouderlingen en diakenen plus de laatst afgetreden ouderlingen en diakenen. Het heeft in 1818 opgehouden te bestaan, daarvoor in de plaats komt: zie onder 4.
4. de Grote Kerkeraad, een college van dezelfde samenstelling als onder 3, in combinatie met een soortgelijk college van de Waalse gemeente in ’s-Hertogenobosch. De gemengd college heeft bestaan van 1818 tot 1852.

Omtrent de positie, welke de ’s-Hertogenbossche Gereformeerde gemeente heeft ingenomen in het organisatorisch verband van de Gereformeerde kerk – thans Nederlands Hervormde kerk – in de loop der tijd, wordt verwezen naar: Inventaris van het archief van de Classis ’s-Hertogenbosch door J. Vriens, ’s-Hertogenbosch 1969.

De Gereformeerde gemeente – thans Nederlandse Hervormde gemeente – te ’s-Hertogenbosch heeft in de loop der tijd verschillende kerkgebouwen in gebruik gehad. In 1629 werd als hoofdkerk de Sint Janskathedraal of Grote kerk in gebruik genomen. Toen in 1810 deze kerk weer aan de Rooms Katholieken moesten worden afgestaan, kreeg de Gereformeerde kerk de Geertruikerk toegewezen. In 1822 werd dit kerkgebouw aan de Waalse gemeente afgestaan, omdat de Gereformeerde gemeente – in die tijd genoemd de Nederduitse Hervormde gemeente – toen een nieuw kerkgebouw in gebruik nam, gevestigd op de plaats waar de in 1819 afgebroken Sint Annakapel had gestaan. Dit kerkgebouw is nog steeds in gebruik.

Naast de hoofdkerk had de Gereformeerde gemeente in bepaalde perioden nog enige zogenaamde kleine kerken in gebruik, namelijk de Sint Pieterskerk (1629 – 1644); Sint Jacobskerk (1629 – 1644); Kruiskerk (1644 – 1795) en de voornoemde Geertruikerk (1644 – 1795), terwijl in de periode 1811 – 1819 soms ook gebruik werd gemaakt van de voornoemde Sint Annakapel, het kerkgebouw van de Waalse gemeente.

Naar dit nieuwe kerkgebouw werden tevens de archieven overgebracht. In dit gebouw – het huidige kerkgebouw – berust nog steeds het archief van de Diakonie en het lopend archief van de Kerkeraad.

In 1967 is door het bestuur van de Nederlands Hervormde gemeente te ’s-Hertogenbosch, dank zijn de welwillende bemiddeling van de scriba, de heer J. Wisse, aan het gemeente-archief van de stad in bewaring gegeven het archief van de Kerkeraad en dat van de Kerkvoogdij. Daarvan is voorlopig slechts het archief van de Kerkeraad geordend. Wel werden bij nader onderzoek in het Kerkvoogdij-archief nog bestanddelen aangetroffen, welke uit het Kerkeraadarchief bleken te zijn afgedwaald, ze zijn hierin teruggebracht.

In materieel opzicht bleek het Kerkeraadsarchief in de loop der eeuwen niet veel te hebben geleden. De overdracht van de archieven werd vergezeld van een magazijnlijst, opgesteld door de heer voornoemd (thans archief Kerkvoogdij nr. 16, waarbij tevens inventarissen van de kerkvoogdij- en diaconiearchieven). Blijkens een aantekening van deze, waren nog enkele blijkbaar tot het Kerkeraadarchief behorende bestanddelen in de consistoriekamer achtergebleven. Dit rechtvaardigde een nader onderzoek aldaar. Bovendien werd dit onderzoek geboden, door het feit dat de heer Wisse nog een aantal charters bracht, die niet op de magazijnlijst stonden vermeld. Als resultaat van dit onderzoek in de consistoriekamer konden verschillende bestanddelen nog aan het in bewaring gegeven Kerkeraadarchief worden toegevoegd. Met betrekking tot de charters dient vermeld, dat deze bij nader onderzoek tot het - nog te ordenen – archief van de Diakonie blijken te behoren.

Bij de beschrijving van de notulenregisters bleek al spoedig dat de ingekomen stukken (brieven, circulaires, rapporten en dergelijke) en de minuten van uitgaande stukken werden behandeld als bijlagen van de notulen. De in de vergaderingen behandelde stukken staan in een zo direct mogelijk verband met de notulen.

Gedurende bijna de gehele achttiende eeuw werden ofwel de ingekomen stukken en de minuten van uitgaande stukken in de notulen van de betreffende vergaderingen, waarin deze stukken werden behandeld, afgeschreven als onderdeel van het verslaf ofwel men liet het afschrijven van ingekomen stukken achterwege en hechtte deze in de notulenregisters zelf vast.

Voor het overige zijn deze losse stukken op verschillende wijzen verenigd aangetroffen: soms in chronologische volgorde samengebonden tot een band; soms in dezelfde orde bijeengevoegd in een portefeuilles soms zonder enige orde los tussen andere archiefbestanddelen ofwel willekeurig ingevoegd in de notulenregisters.

Veel stukken bleken te zijn verdwenen, ander stukken waren naar vreemde plaatsen in het kerkeraadsarchief zelf of vele malen zelfs naar het kerkvoogdij-archief afgedwaald. Daarentegen bleek een groot aantal archiefstukken, behorende tot de diverse commissie-archieven, zoals bijvoorbeeld de Commissie tot de Kerkelijk zaken, met het hoofdarchief – het Kerkeraadsarchief dus – te zijn vermengd.

Dit is de toestand, waarin het archief zich aan mij voordeed in de loop van mijn inventariseringsarbeid.

Wel spreken de notulen van de Algemene Kerkeraad in 1884 en in 1907 van een commissie, die tot taak heeft in de bovengenoemde chaos enige orde te scheppen. Het enige resultaat van haar werkzaamheden is slechts de zogenaamde “Inventaris Meindersma”, gepubliceerd in “Handelingen van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant 1903 – 1910, ’s-Hertogenbosch 1910, bladzijde 181 en verder. Deze “inventaris” is in feite niet meer dan een summiere opsomming van de archiefbestanddelen per kast.

De voornoemde magazijnlijst van de heer Wisse is hier weer op gebaseerd.

Bij mijn inventariseringsarbeid heb ik er naar gestreefd het nauwe verband, dat oorspronkelijk tussen notulen en bijlagen bleek te hebben bestaan, zoveel mogelijk te herstellen.

Bijlage I

Lijst van predikanten die sedert 19 september 1629 diensten hebben bewezen aan voornoemde Hervormde Gemeente, zijnde de navolgende Hoogeerwaarde en Eerwaarde Heren

Samengesteld door J. Wisse (scriba).

1629                19 september 1629 Ds Conradus Markinius, predikant in het leger van Prins Frederik Hendrik, voorheen predikant te Emmerich, wijdt de Sint Janskerk in.

1629-1631.       Ds Bernardus Busschof, predikant te Utrecht

• Ds. Joachimus Spiljardus, predikant te Gorichem
• Ds. Gisbertus Voetius, predikant te Heusden, later professor te Utrecht
• Ds. Gijsbertus Moringius, predikant te Zaltbommel
• Ds. Godefridijs Udemans, predikant te Zierikzee
• Ds. Samuël Everwijn, predikant te Dordrecht
• Ds. Henricus Swalmius, predikant te Haarlemijnde, allen geleende predikanten(predikanten bij leeningh.

1630-1651.      Ds. Everhardus Schuilius, beroepen predikant van Schiedam, emeritus in 1651

1630-1670.        Ds. Franciscus Nicolai de Waal, beroepen predikant van Almkerk, emeritus in 1670.

1630-1630.       Ds. Antonie van der Dielen, beroepen predikant van Nieuwerkerk, bevestigd 18 augustus 1630, overleden 25 december 1630.

1630-1651.       Ds. Johannes Petri Junius, beroepen van Assendelft, overleden in 1635.

16321671.        Ds. Cornelis Lemannus, beroepen predikant van Broek in Waterland, overleden in 1671.

1637-1650.       Ds.Henricus Conradi, beroepen predikant van Purmerend, overleden in 1650.

1637-1653.       Ds. Isäak Valkenaris, beroepen predikant van Nieuwveen, overleden in 1653.

1651-1696.       Ds. Jacobus Kuchlinus, beroepen van Oss, ging heen in 1671.

1663-1672.       Ds. Costerius, beroepen predikant van Kampen, ging heen in 1672.

1654-1671.       Ds. Vogelensang, beroepen predikant van Goes, ging heen in 1671.

1670-1684.       Ds. Joh. Groen, beroepen predikant van Zwolle, overleden in 1684.

1671-1683.       Ds. P. Hamerstede, beroepen predikant van Maastricht, overleden in 1683.

1674-1676.       Ds. de Lobel, beroepen predikant van Heusden, ging in 1676 naar ’s-Gravenhage.

1675-1684.       S.S.I. Dr. Colonius, beroepen predikant van Deventer, overleden in 1684.

1676-1679.       Ds. Thielenius, beroepen predikant van Maastricht, ging heen in 1679.

1679-1680.       Ds. A. Molerus, beroepen predikant van Batenburg, overleden in 1680.

1681-1693.       Ds. Hartold van Ek, beroepen predikant van Tiel, overleden in 1693.

1683-1725.       Dr. A. Martini, professor aan de Illustre School, beroepen predikant van Sassenheim, met emeritaat in 1725.

1684-1686.       Ds. Willem Eversdijk, beroepen predikant van Oostzaan, ging in 1686 naar Rotterdam.

1685-1720.       Ds. Massing, beroepen predikant van Tiel, overleden in 1720.

1687-1693.       Ds. Pieck, beroepen predikant van Rhenen, overleden in 1693.

1693-1695.       Ds. Schuringa, beroepen predikant van Harlingen, ging in 1695 naar Leeuwarden.

1695-1725.       Ds. Eibergen, professor, beroepen predikant van Brummen, overleden in 1738.

1696-1700.       Ds. Diderik Steenwinkel, professor, beroepen predikant van Wijk bij Duurstede, ging in 1700 naar Amsterdam.

1696-1706.       Ds. de Chanfleuri, professor, beroepen predikant van Oudenbosch, ging in 1706 naar Amsterdam.

1700-1723.       Ds. Johannes Leijendekker, professor, beroepen predikant van Stokholm, overleden in 1723.

1714-1741.       Ds. George Ulrich Roemer, professor, beroepen predikant van ??, overleden in 1741.

1706-1709.       Ds. Nicolaas Wittens, beroepen predikant van Oegstgeest, ging in 1709 naar Amsterdam.

1709-1741.       Ds. Gerard van Hel, beroepen predikant van Velsen, ging in 1714 naar Delft.

1720-1747.       Ds. Gerardus Haverkamp, professor, beroepen van Oud-Beijerland, ging in 1747 met emeritaat.

1723-1733.       Ds. Didericus Steenwinkel, beroepen predikant van Nieuw-Loosdrecht, ging in 1733 met emeritaat, overleden in 1734.

1725-1742.       Ds. Gerard van Midlum, professor, beroepen predikant van ’s-Graveland, overleden in 1742.

1733-1749.        Ds. Cornelis de Witt, beroepen predikant van de forten Isabella en Anthonis (’s-Hertogenbosch), professor, ging in 1749 met emeritaat, overleden op 27 maart 1771.

1734-1736.       Ds. Johannes van Wijngaarden, beroepen predikant van Gorinchem, vertrok in 1736 naar Middelburg.

1737-1772.       Ds. Herman Gideon Clemens, professor, beroepen predikant van Tholen, overleden in 1772.

1738-1774.       Ds. Daniël Noordberg, professor, beroepen predikant van Drunen, ging in 1774 met emeritaat.

1741-1777.       Ds. Joachimus Mabehius, beroepen predikant van Nijkerk, ging in 1777 met emeritaat en overleed in 1795.

1747-1750.       Ds. Abdias Velingius, professor, beroepen predikant van Benthuizen, professor ging in 1750 naar Kleef.

1749-1760.       Ds. Johannes van Alphen, professor, beroepen predikant van Zuidland, overleden in 1762.

1751-1787.       Ds. Johannes Bruijning, beroepen predikant van Noordahuizen, ging in 1787 met emeritaat en overleed in 1796.

1762-1769.       Ds. Wilhelmus Mobahius Quad, beroepen predikant van Waverveen, ging in 1769 naar Haarlem.

1769-1780.       Ds. Jan Carel Palier, professor, beroepen predikant van Well en Ammerzoden, overleden op 20 februari 1780.

1772-1804.       Ds. Johannes Jacobus van Drunen, professor, beroepen predikant van Goes, overleden in 1804.

1774-1809.       Ds. Petrus Isacius de Fremery, professor, beroepen predikant van Goes, overleden in 1809.

1777-1784.       Ds. Johannes Frantzen, professor, beroepen predikant van Zaltbommel, ging in 1784 naar Groningen.

1780-1815.       Pieter Haack Thorsborgh, professor, beroepen predikant van Veere, ging in 1815 met emeritaat.

1784-1795.       Ds. Petrus Albertoma Chevallier, professor, beroepen predikant van Naarden, ging in 1795 naar Dordrecht.

1787-1816.       Ds. Hendrik van den Oever, beroepen predikant van Woerden, ging met emeritaat in 1816.

1803-1808.       Ds. Willem Christiaan van Namen, beroepen predikant van Zaltbommel, ging op 18 oktober 1908 naar Dordrecht.

1805-1835.       Zeger de Jong, professor, beroepen predikant van Almkerk, ging met emeritaat in 1835.

1815-1818.       Ds. Matthijs Kakebeen, beroepen predikant van Zeist, ging in 1818 naar Middelburg.

1816-1843.       Ds. Abraham Luberti Augustini, beroepen predikant van ’t Waal en Hondswijk, ging in 1843 met emeritaat.

1818-1835.       Ds. Theodorus Sanders, beroepen predikant van Bergambacht, ging in 1835 naar Woerden.

1835-1864.       Ds. Jan George Betz, beroepen predikant van Wychen en Leur, ging in 1864 met Emeritaat en overleed in 1867.

1843-1845.       Dr. Petrus Jas, beroepen predikant van Purmerend, ging in 1845 naar ’s-Gravenhage,en overleed in 1866.

1835-1864.       Dr. Manta Mijndert Schim van der Loef, beroepen predikant van Barendrecht, ging met emeritaat in 1864.

1845-1860.       Ds. M.J. Struick, beroepen predikant van Poederoyen, overleden in 1860.

1861-1868.       Ds. B.J.C. Mosselman, beroepen van Assendelft, ging in 1868 naar Groningen.

1864-1896.       Dr. J.K.Koch, beroepen predikant van Wormerveer, ging in 1896 met emeritaat.

1865-1896.       Ds. D.G.M. Roldanus, beroepen predikant van Oostzaam, ging in 1896 met emeritaat.

1869-1876.       Ds.H. Pierson, beroepen van Heinenoord, vertrok in 1879; hij was benoemd tot Directeur-predikant te Zetten.

1877-1878.       Ds. F.L. Rutgers, beroepen van Vlissingen, ging op 10 juni 1878 naar Amsterdam.

1878-1880.       Ds. B. van Schelven, beroepen van Alkmaar, vertrok 1880 naar Haarlem.

1881-1886.       Ds. A. Rutgers van der Loeff, beroepen van Zaltbommel, overleden in 1886.

1888-1896.       Dr. A. van der Vlier, beroepen van Lienden, ging in 1902 met emeritaat en overleed kort daarna.

1896-1905.       Dr. A. Rutgers van der Loeff, beroepen van Avezaath, ging in 1905 naar Beverwijk.

1900-1913.       Dr. J. Herderschee, beroepen van Oss, ging in 1913 met emeritaat.

1904-1935.       Ds. H.W.A. Voorhoeve, beroepen van Vroomshoop, ging in 1935 met emeritaat.

1906-1938.       Dr. Wiggert Meindersma, beroepen van Waalwijk, ging in 1938 met emeritaat.

1914-1944.       Ds. C.H.Hagen, beroepen van Westwoud, ging in 1944 met emeritaat.

1937-1946.       Ds. J. Douwes, beroepen van Oostermeer, ging in 1946 naar Rossum.

1939-1945.     Ds. G.H. Moll van Charante, beroepen van Haarlem (VH), ging in 1945 met eervol ontslag.

1946-1949.     Ds. W. van Gelder, beroepen van Blankenham, ging in 1949 naar Eindhoven.

1946.               Ds. K.A. Oskam, beroepen van Sloten (Fr).

1947-1961.       Dr. Kr. Strijd, beroepen van Hengelo (Overijssel), ging in september 1961 naar Amsterdam.

1951.               Ds. N.K. van den Akker, beroepen van Renoy en Gellicum.

1962.               Ds. J.W. Mazurel, beroepen van Heerewaarden.

1967.               Ds. R.F.Dnow, beroepen van Kiel-Windeweer.

Concordans met magazijnlijst Wisse van het Kerkeraadsarchief (in archief Kerkvoogdij nr. 16)